Traducción al aymara del cuento ‘Azurduy’ de Edmundo Paz Soldán y que está incluido en “Billie Ruth”, 2da. Ed. publicado por editorial Nuevo Milenio/Páginas de espuma, 2021.
Ha sido traducido por Calixta Choque Churata y cuenta con el apoyo del espacio Muxsa Aru de la revista digital Inmediaciones con el permiso cómplice de Jorge Larrea. Asimismo, la traducción cuenta con la aprobación de su autor, Edmundo Paz Soldán.
Por Edmundo Paz Soldán
Traducción al aymara: Calixta Choque Churata
Akaxa tunka jaya maranakakanwa pasawiyana, kunarsatix tukuyawixta Normala, provincia mara luririwa sarawixta, mä distrito miniru Oruro tuqina. Janirawa tukuykayatti pätunka phisqhani maranïña, ukatxa uthitanawa wali suma ch’ama taqi kuna lurañataki –umuyuyatwa ukhama munasitapa – ukhama irnaqaña phuqhañataki. Ukham amuyt’asiriyatwa, ukatxaya istudiychiyatxa primaria yatichiritaki. Ukañkamaxa janiwa kuna kulirañaxasa uthanti ukatxa amuyuxanxa markasa munañatakixa wakisiwa uñt’aña kunamapinikiti ukhamaru. Ukhama uñt’añatakixa wakisinawa qamaniña. Tataxaxa sistanawa jan yatiñaxa qhalinchutsipansa pantjiriwa; luraña markasa, pilutanaka. Markasaxa t’unjatäwa wiñayataki, waliwa qullasxañsa ukatxa katxaruña ukhama t’unjata. Niya yatitawa kunamatixa qamaña altiplano markana ukatxa thayjasiña uta manqhina ukataqi martaniri thayampi qaqanakata. Taqi qaqanakata kurpumaru, ukhamwa parlana jaqisa. ¿Jan junt’u umampiti duchasinxä? Mamaxaxa sitaspanawa jan ukhamañapataki, inakiwa parlitana jaytañataki uka carrera, kunarsatix naya kastjam jaqixa jiqhataspanawa taqi kuna. Juma kawsa, ukham sista ukapachaxa, jumat jutatatwa, Nurmalar saratapa amtasisa ukatxa música yatichiritapa tataxampi kasarasiñapkama. Ukham lurta kunatix ukapachanxa qamayatwa Sucrina, warmiyata ukatxa mistuñ utamata munayata janiw juk’ampi kamachañsa atxayatati, ukham situwa. Jichhax janiw ukhamakiti. Ni kuna. Nayaxa tataxana munañan jaqit jutatatwa.
Mä febrero uruxa flutaxa jaytawiyitu distrituna mä laq’ak ch’usa calliru. Wulitu alxirixa situwa kunamsa purixa magisterio churkitu uka utaru. Sarawitwa mä phisqha pataka metros tumpa qhäna alwana, malitasa qatatt’ata ampar luk’ananakaxa tunurata. Purtwa jisk’a utanakak calliparu, mä qullu manqha thiyaparu; taqi kunasa tantiyuki; mä pisutkamaki, mä larupan ukham kamaki. Mä jach’a minerun utanakaxa lurarata ukhamkamaki janira Revolución purinkipana ukhamaraki Nacionalización. Pantjasipxatpakiwa: janiw minirukatpakiti, janiw qamañaxaxa waktkitanti ukana, ukampinsa ukankañaxapiniskayatwa.
Llave junutwa siraduraru ukatxa punkuxa jist’artiwa. Luz qhantayta. Mä ikiña mä iskinana, ukxarusti mä ch’usa argintinu manzana kajuna, mä unuqkir misa ukxaru mä anafri. Uta pampaxa laq’akinwa ukampinsa waka phur jiq’ininwa. ¿ukatxä kawkinkansa bañu?
Qari jiwjayitanwa ukatxa janiw wakisxanti thaqtañataki. Apaniyatwa mä ikiña, kunamatix ist’atakta ukhampachwa ikiñar makatta. Ukxaru ikiñampi tapxatasta, fiyirus usuyitu jikhanixä ukhampachwa jank’aki ikhawixatäta.
Mä chika uratxa wat’jtayituwa mä lanqhu kunka aru. Sinti qhanqhallinawa niya näna utamanqhixatakaspasa ukhama. Ist’ayatwa metal luxuqiri pampana ukhamaraki pirqanakana, warmi warariniri, wawanaka jachariri. Tapt’astwa chamarraxampi jinchunaka, inamaya. Juk’ampi ch’axwakixanwa. Uksäxa utatawa jutana.
Sartasisa, kunapinipachasa uk uñtir sarta.
Liq’intwa jak’asinaxäna punkuparu. Jank’akiwa chhaqti uxuñaxa. Ukaratpachawa punkupaxa jist’arti ukat jikthapta mä wali jach’a jaqimpi, thuru ukxaruxa lankhu, janiw ni kuna mä t’aqhisita minirur uñtatakansa, kunamatix ciudadanakana sarnaqkana; ukatxa jach’a tansa, sinti jach’a tansa, nayaxa puriyatwa jaraphiparu. Amparanakapaxa niyawa mä walpa qhupthapispana jan kunaki.
¿Yatisispati khithi jan wakiskirisa juti ukataq alwä? – kunkapaxa thurunwa, ukhamaraki asxarayiri.
– Nayatwa machaqa jak’asinama, jan kulirasitati – sistwa qhana arumpi: ukhamjamwa munana – . uxunakawa jan ikiykituti. Amuyutanxa janiw kunakisa, janiw kulirasitati.
– Jan mayistatixa pä kuti diskulpa. ¿ukatxa kawkhitatsa mistunta jumaxa?
– Nayatwa machaqa yatichiri iskuylataki.
– ¿kunki machaqa yatichiri? ¡Socia!
– Niyasa arskirista mä talismán aru ukhama. Jaqin ajanupaxa sumaqtawixanwa niya lart’asiñaru k’achinakapasa amuljata. Warmixa uñstanirakinawa jupa chika. Jisk’itanawa, nayranakapasa wilaki ukatxa ñak’utapaxä pixtuntata, niyasa wat’jtaspana mä jan wali samkata, ukhama. Kimsa wawawa katthapisipxana charanakapata. Jiliripaxa janiwa suxta mara jilanikpachansa.
– ¡Machaqa yatichiriwa, Luisa! Past’asinkakma, past’asinkakma… Awir, Socia, wakt’arapmay kunsa.
– Jan mulistsimti – sistwa, kunarsatix chachan amparapaxa qhumantitäna, ukatxa nukt’asa mantayitana uta manqhiparu – walikichiniy …
– Janiwa janiw sitatati nanakana munañaru. ¿kun sistasä sutimä?
– Gustavo Deza.
– Nayatwa Azurduy, taqiwa uñt’itu Azurduyjama akana. Qunt’asmay, ampi suma, wali kusiskañawa.
Ampar q’aphintitu, ukatxa niyasa q’iwskitaspa mä luk’ana ukhamwa tantiyasta. Kunarsatix uñta warmiru sariri kusinaru anafi naktayiri, caldir uma itxatañataki, tantiytwa usur jaqïpa, niyawa suxtaniptxapxani. ¿kunamsa mantapxaspa ukham utaru, nä sapatakisa jisk’aru?
Ukhamwa uñt’awita Azurduy ukhamaraki familiaparu, ukatwa qalltawiyi mä juk’a qamataxaxa, janiwa phuqhawikti ni tunka phaxsi, ukatxa niyakinawa amtaskañataki taqi qhipha urunakataki, ukampinsa ch’amakt’ayañataki taqi qhipha yanaka suti k’aja qhananakapampi. Janiw siristi wasitata qamañata uka phaxsinaka. Ukampinsa yatwa jan jupanakampixa wiraxaxa juk’ampi mayjakispanawa, akat sipansa.
Yatichaña urunakaxa qaltasinawa marzo qallta. Kimsuru pasat puritaxata distrituru, wisitta iscuylita “Nueve de abril”. Mä adubit lurata, wintananakasa t’unsuta utanawa. Diricturapana uficin mantañapanxa uskt’atanawa mä bandera nacional, mä ch’ijlli thantha culurapasa chhaqtata. Mä ch’iyarja nayranakasa unuqriri ajanupasa viruelana ch’amtata warminawa Diricturaxa, katuqt’itu, mä ch’uwa kafiya waxt’itu. Ajanupatxa janiwa chhaqtkanti t’ukhutapaxa: ch’amanawa jupataki yatiña machaq yatichiri mayitapaxa magisteriyuru puritapa. Yatiyituwa kursunaka uthatapa quinto básicukamaki; ukxaru sextur munirinakakaxa sarapxañpanawa Oruro ukäkkama. Janiw khithisa sarkanti. Taqiniwa yanapasipxana awkitaykaparu minaru, jan ukasti yapuchañaru ukxarusti iwij awatiñaru.
Janiw may uñtatpacha munasiñakanti. Uka iscuylitaxa janiwa walt’atañatakikanti.
Uka jach’a kanchakanxa amayuyatwa wawanaka piluta anatraña ricriyunakana. Ukatxa vintanata uñtasinxa, wakanakaki uñjayata uka juk’a pastunaka manq’askiri.
Niya pä simananwa wakt’ayasta qamaña utaxaxa. Walt’atpin yanapt’itu Azurduya, janisa jupaxa kuns lurkpa, iwxatapaxa phuqhasinawa jank’aki. Luisaxa pichhuri, q’umachiri uta jutana.
Jak’asinanakaxa waxt’i qunuñanaka, mä unuqkiri cómoda, pakjata ispiju, kunay munaschi kusinataki uka. Uka bañu uta jiqhatasina qhiqhaxana q’umachataxanäwa quranakata, kusikusi tapanakata. Sapakuti, kunarsatix mistuñata arum thayana chhuxiri, awantasiyatwa jiljpacha. Ukhamata jichhuntawixta machaqa t’aqhisiñ utaru, bañu uta waktkitu ukarukiwa jani. Jiqhatastwa mä aluminiyu wasina t’aqhisiñ arumanakataki; apnaqañaxa amtayituwa wawakta ukapacharu, kunarsatix jiqhatasirita achilawichuxana finkapana Chiquicollo ukana, jupanakaxa uskt’awiyarapipxirinwa mä plástico wasinika katri manqhiru.
Kunansa yanapt’ama sasina Azurduyaxa sapa uruwa jiskt’itana. Jupaxa nayatakixa wali munasiri jach’a jaqinawa, wali sumaxaqi, phiru asxarkaña uñnaq ukhamarak kunkanisäsa. Sapa arumawa jawsitana, kunarsatix purina irnaqawita utaparu janiwa jan sañaru jaytkitanti. Walikipininaya nayataki jupampiskaña, ukampinsa jiskt’asiyatwa nä pacha kunamakispansa jäni istkirijkati jawsataparu uka. Qunt’asinawa pachpa irnaqaña isimpi – mä saruntata warda tuxumpi, wutasanakapasa ñiq’iki, lunat camisapasa pantalunapasa – Luisa kuna manq’a phayañapkamaxa qunt’ayiriwa ukhamaraki wawanakpaxa anatrapxiri mä iskinana ch’amak uta manqhina.
Mä wasuru ch’uwa umjama waxtiti ukamaykutpini sintipiniwa mallq’a naqhantitu, awantasipintwa jan waq’aqsuñataki.
– Alcohol nina naktayañatakika ukjamawa – Sista.
– Nina naktayañ alkulapiniskiwa – larusinäwa -. Mä quemapechumpi. Awir, awir, mayampi, chachjama.
Sapxitanawa distrito minirunakanxa wali t’aqhiwa jakañ wiraxa, thayasti ukhamaraki, ukatwa alcohol puruxa umaña. Sapakutiwa ist’ayata, ukatxa janiwa sumpini p’iqixaxa katuqkanti. Amuyutaxanxa jiljampi arusipxi sayatwa. Azurduyaxa uka ch’uwa axtañ umxa jan kunakiw umana. ¿kunamaxpachansä mallq’apaxä? Mä k’ak’alli, inas janï, niyasa phisqha tunka maranikaspa ukhamanawa, chiqansa niya kimsa tunka phisqhanikinipachanawa: minaxa luxthapiwa kurpu, janchinaksa k’asuntayaraki, amparanaksa k’ank’alliyaraki. Ukatxa niya pä tunka maranaka umana alkula Azurduyaxa, ukhamax mallq’apax sinti khankhantataxpachaya, mä metal tubu jan kamachasir uka qhathirir umampi ukhamaxpachaya. Mä khajsunitapampi niyasa utapa nakhantayirjamanawa.
Kunarsatix manq’asipkayata mä fidiyu manq’a, Azurduyaxa parlituwa kunamasa minan qamañaxa. Kunarsatixa mä dinamitaxa jilaparu jiwayatana, mä qaqäna. Kunarsatix mä munata masipaxa allintayasitana.
– Tiyuti munix, ukhamaniwa
– Sanawa, umt’asisa.
Tiyu akana, Tiyu khayäna: sapa kutiwa arsuna wali jayäni mina uñaqasiri Tiyuta. Parlanäwa jupata chiqpachansa utjkaspa ukhama. Inasa Azurduyataki utjchïna. Yatiyitanawa kuns tiyumpi parlawiyatana uka jayp’una, kunamsa jupaxa phuqhatpa jupana munañapampi sarxañpataki mä qhuru jan munata minirunakana kapatasaxa jaqixa khithataxana Orururu. Kunamäsa tuwäna aksidintinakatsa. Kunamsa chiqapini mä uruxa qamiriptayaspa juparu. Ukhama parlaskitana Tiyuta ukañkamaxa nayaxa jiskt’asiyatwa kunapachansa purpachana uka suma chaxruntañaxä, ukhama cristiyanunakana suma uñt’ata supaya turkakiptañpatakï mä axsaraña, cultu lurañataki. Amayurijkatwa qhana luwaraxa, patxata, wakt’anawa Diyusaru; ukxarusti ch’amakha, manqhanakasti, supayankchispa. Uka minirunakaxa catulicutwa sirinakaru intintiña ch’amanawa, ukatxa chiqpachansa supayaru luqtiri, Diyusar sipansa. Jan uka sinti ch’amañachä amuyañaxä: jakañ wiraxa mä distrito minirunxä, mä pusi tunka idad tantiyuru puriña ñakanawa, kunatixa mina usuwa ukhamaru puriyana, niyasa Diosan amparapana jaytataxkaspa ukhama, ukatxa minirunaka ukhamapanxay luqtapchispa supaya inimiguparu. Jan ukasti ch’amakha mina manqhinakana jichuntapxi ukakipachanchä. Azurduyaxa irnaqanawa supayana luwarapana, inasa ukata mayisiñapaxa wakischina taqi kunanaka apsutapata. Uka risañaxa jan ukasti parlañaxa Tiyuru, mä jupankirikaspas ukhamaru.
Quemapechuxa waljkutwa kutiyayitu, walja kutwa utaxaru sarxta machata, ikintiri luxuqkiri catrixaru. Ukhama arumanaka Azurduyampiyata, uñjayatwa qhuruptawiyiri, ukatxa tuqiri warmiparu ukhamaraki wawanakparu. Ukaxa janiw kunakansa saxkta ukakama. Juk’ampjaruxa istasinawa kusasanaka pakjasiri, kunaymana luxuqriri pirqanakama. Luisana wararitapa niyasa lluch’urkaspa jakkiriru ukhama. Wawanakan jachatapa, sapa arumawa phuqhasina kunarskamay ch’amapa jiktchi ukañkama, iki atipasiñkama. Mä pä kutwa Luisana q’asatapaxa watjtayitu, ukatxa sarta punkup liqt’iri. Azurduya jist’ariri, ukatxa yaqhanawa: janis uñt’kitaspa ukhama, jiskt’ata, khakhapacha, ¿taqi kunas walikiskitï, yanapt’iristchä kunampï?, tuqisiri, jan jutamti kawkiruti jan jawskaptma … granputa, ukhama jistkatitana punkupa. Janiw pulisiaru jawsañ munirikti asxariritwa Azurduyaru ch’akhanaka luxthapitaspa sasina.
Qhipha uruxa, kunarsatix Azurduyaxa jan ukankäna ukarsaxa, Alkaseltzer umantayata ch’akhi qullasiñataki, ukxaru sarayatwa wisitiri Luisaru. Parlayatwa jupampi kunarsatix sarnaqaskana maysat maysakama alcohol jiqkir utana. Uñjayatwa q’uyutanaka ajanupana ukatxa parlañ munayata kunatix uka arumax paskana uka tuqita.
– Ukhama tuqisiñana nuwasiñana taypin qamañaxa janiw walikiti wawanakataki. Juk’ampi juma wawa suyiritaki.
Amukiwa ist’itana ukxaru yaqha tuqitakwa parlitana. ¿munatati mä jakalawa arumataki? ¿Uñjayatati Manuelituru?
Walikiw sari susiyuxaru, qulqi imkaptwa awkitaykaxaru wisitaniñataki uyunina. Mamaxä sinti usutawa jiqhatasi.
Azurduyata parlanawa jach’anchasa, janisa criykaspa ukhama pachan ch’amapa, ñanqha apiri, jupat uñaqaschispa ukhama.
– Nayaxa janiw kunaktsa. Wawanakaxaxa sinti mayjawa mistupxi tatapat sipansa, walispawa jichha jutki ukaxa jupjamaspa.
Janiwa lup’iñ munkayatti jan wali, armt’askirijkata ciudadanakana parlasipxiri “indiyun munasiñapa”, yatita takimpi ch’akhupi sasa. Amtasirakiyatwa kuntixa sapxitana janir jutkasina aka distrituru, sapxitanawa kunarsatix uñjata mä indiyu nuwiri warmiparu, jan ukar mitisiristi, kunatix warmipax ukaratpachawa thuqtaspa chachapata tuwaqasisa, tuqischispaya sasina chachaxaxa nuwaskitpana, chachaxawa sasina. Ajanwa jurqhirapxatma kumpadri kuyrasitawa. Inasa chiqapinichina, ukhama arunakana. Ukwa sana Luisan amukitapaxa, kunarsatix parlañ munayata susiyupa nuwjatapata juparu. Janiw criyiña munkayatti.
Uthanawa yaqha aru, ukaxa taqiniwa amuysna: Azurduyaxa asxarayanawa Luisaru. Asxaranawa, ukat ansasawa amukina. Nayapachpa, ¿Janit asxarkpachatxä, policiyaru sarañä uka kuliriri Jach’a jaqiru uñjasä?. Ükhataqi maranaka Luisaru jichuntayatanawa ukhamatapa, janiw ch’usasxañaxa uthanti jupataki. Jan ukasti walt’atch munpachana Azurduyaru, ukatxa kunsa awantakchina jan jaytasiñataki. Chiqansa utapata sarxayatwa juk’ampi jiskt’anakampi qhananchatata siskipansa.
Yatiqañanakaxa qalltawixanawa. Nayaxa phisqhir kursur yatichiriyatwa. Mantwa yatiqañ utaru, nayrir uru, suma wakt’ata matemáticas yatichañataki, ukatxa jiqhatastwa tunka phisqhani jalchurata ukampinsa wiskhuni wawanakampi. Yaqhipanakaxa janiwa kuwadirnunikanti, lapisanikansa, uka juk’aki munasina iskuyla materialjama. Mawk’a amukipxanawa, parlañanawa arsupxañpataki; kunarsatix jan arsupkana, ukarsaw uñjta janiw castellano parlañ yatkapxatanäti, parlapxanawa sinti chhaxru aymarampi. Nayaxa janiwa yatkayatti aymara. Ukaxa mä llakinawa; wawanakaxa janiwa jayaru puripkaspati jan castillanumpixa.
Aruminthanxa, Bolivia iskudumpi ukxaruxa Bolivarana, Sucrina ritratunakampi naya qhiphaxa pirqana, uñjayatwa yaqhip yatiqir wawanakaxakäxa ikjapxanawa. Amuyuxanxa nayasa ikhaykirista ukhamwa amuyasta: nayan yatichañaxaya ikhayixa. Qhiphurunakaxa Dirikturawa yatiyitu: yaqhip wawanakaxa qamapxanawa sinti jayana, jutapxanawa mä hora puriniñapkama. Niya taqiniwa jani desayunu katkapxanti. Ikxapxanawa qarita ukhamaraki jan ch’amani.
Iskuyla utaruxa sarxayatwa mä t’ant’a wulsampi. Ukaksay, sistwa, wali kusista ukhama kusisita manqt’asipxi t’ant’a, ukak say.
Patapatanxa, taqit sipansa kunarsatix parlirita tataxampi radiyutata, lup’iwinakaxaxa janiw chhaqhañ munirikiti. Niyasa chiqapiniwa janir mä phaxsi phuqkasa iscuylaxa niyawa natakixa manqhat t’unjataxana, niyawa jakt’kayäta urunaka provincia maraxä phuqhasxañpataki.
Azurduyaxa janipiniwa sutixata jawsasirikiti, nayaxa “yatichiri” ukhamayatwa jupatakixa. Ukhama sanawa rispitumpi, ukampinsa jach’añchañampi. Nayasa taqikuna yatkirista ukkhamwa amayutäna, minatakwa janixa, ukatxa jiskt’itanawa kuna jan yaninakat kuna, ukhamaraki suti wakiskirinakata. Pä chacha; sapaqatasa sinti mayja ukhamapxayatwa, inasa jilt’at mayja inasa ukatxa jikisiña munapxirïsta. Jupax yatiñ munana wiraxata, nayaxa jupankiritraki. Ukatxa arxayasipxayata kunamatix qamapkayata wawakasina, waynitukasina, sinti mayja sapaqatansa. Uraspanakaxa jiskt’asiyatwa phiskhasiti, jan ukasti divinu ristinucha ukham jaqi sinti mayja jayat sipansa ukhama ukhamana kunaymana qamasiñataki mä sapa markana, ukhamata mäwka lurañataki marka. Inasa mä phiskhasichi jan ukasti Tiyuna distinupachi.
Niya iskuyla qalltatpacha Azurduyaru inak uñjañmunayata siman thiyaki. Nayriri iskuyla simana, ikhatatwa, ukatxa puriyatwa qhipha mä pä kuti. Ukatxa napachawa sasta, janipiniwa qhipt’ati sasina. Mä juywisa aruma punkuxä jist’arti, Azurduyatanaya.
– Yatichiri, arumtha jayp’uru janiwa lurasitati kuna phuqhañsa. Jutawiyawa chika uru iskuylaru, jum irptiri. Ancha wakiskiriniwa.
Uñanaqasinawa wali kusisita, janiw sitanti kunanïsa uka, walikiniw sistaya, suyamawa, ukat sarawixi.
Qhipharminthaxa uñasiniwa urasparu. Minaruwa sarañani situwa. Minirunakaxa viernes urunakaxa tukuyapxanawa urja yaqha urunakata sipansa, ukxaruxa phistachapxanawa siman tukuya. Uñjayatwa saraqanipxiri uka ampsta umatanaka ukxaruxa dinamitas irt’ata amparapana. Chhijunawa, ukatxa janiwa janiw sañ atkti.
Makatawiyaptwa mä jeep auturu mina p’iya mantañkama. Alañawa wakt’itu mä wulsa kusasanaka, quemapecho wutillanaka, dinamita, kuyunas minirunakaru waxt’añataki, ukxaruxa uskuñataki tiyun kayparu. Mä jisk’a utana uskusiwita warda t’uxu, luna chakita ukxaru wutasa. Pagawitwa mä qhawqha pisunaka mä kuka akulliskiri inginiruru nayaru mantayitañpataki. Jayäta ist’asinawa phistachatanakapaxa, dinamita t’aqirinaka.
Pä jisk’a tancha minirunaka jiqhataniwapxitu, minaru mantapta. Niya nayriri phisqha tunka mitrunakaxa jach’anawa p’iya thakhixa sarnaqañjamakinawa jan k’umt’asa. Uru qhanaxa qhant’apxitanawa. Ukxaruwa purxi ch’amakha: purxaptwa tiyunkiriru. Naktayastwa wardatuxu lintirnaxaxa, pirsignastwa. Mina p’iyaxa k’allk’aptxi. Nayaxa sarayatwa azurduyana qhiphaxapäma, jani qhiphaqtañataki, may llustta ukatxa rixsusta ajanu. Azurduya sayt’ayitu. Qhiphaxaxata uka pä minirunakaxa larusipxana.
– Maykutpini, amuyaptwa.
– Sutisä, Tiyuwa kuliyatma ch’amakhana.
– ¡Amukipma gramputas! – art’ana Azurduyaxa. Panpach minirunakaxa laruskapxarakikinwa.
Janiw ist’añ munkayatti, Azurduyaru chhikachañwa tiraskayata, jichhaxa k’umt’atawa sarañayata, mä laq’a jiq’isituwa nayranakaru mantitana ukhamaraki lakaru. ¿Uka laq’a jiq’intï, ukati tantachasina pulmunanä, apchispana jiwañaru silicosis uka usumpï?
Niyat niyatwa Azurduyaxa litirnampi qhanayana jankhanakaru, ukat uñachayitana mä veta. Linterna qhanapampi uñachayitana mineralana winanakapa. Ukataqi irnaqañastï, ukhamwa amayuyata, ukampinsa apañataki mä anu wira, ukhamaraki mä anjama jiwaña. Mina anqaxänxa uñasinawa tecnología apnaqaña, nayrar mistuña, mina manqhanstï minirunakana irnaqañapaxa nayra timpunkasipkaspasa mitayunakjama niya phusi siglo nayrapacha ukhamanawa. Sinti ch’ama tukuña, p’iyaskaña qala jawq’kami, janchinaka, chuymanaka jank’akiwa tukusina.
– ¿jak’akixitï?
– ¿Purxtantï?
Suchupxayatwa mä k’allk’a chaqa pasañataki. Lakaxaxa katunwa laq’a miniral jiq’i, laxraxä, mallq’axä phari. Ukatakiwa munasina quemapecho: mä wininu jiwayana yaqha wininuru.
Jutitanwa t’aqhisiña ukhama manqhankasisa. Amtasiyatwa tunka phisqhani maranikta ukapachana liyitaxa mä novela Verninkiri ¿kuns lurayata khayanä, saraskiri uraq manqhiru, uka kimsa chachanakampi dinamita, alcohol qipt’at jaqinakampi?. Jutayatwa yatichiri, jan amuyasisa niyakiwa wisinuxaxa qamasapampi jupakaru irpxitana. Amuyaxanxa mistuñ munta uka taypita, traslado mayisixa. Ukaxä, mistu uka prehistórico p’iyata ukapacha.
– Purtanwa – siwa Azurduyaxa -. Sinti q’iwatatawa.
Azurduyaxa qhantayiwa istukuta lurata tiyuru, mä thakhi thiyana. Sirpintinanakani ukhamaraki mä kuyuna lakapana. Phichhilupaxä wali jach’atanawa, ukampinsa pintata wila k’ajkiri. Uka Tiyuna kayupanxa uthanawa dinamita kartuchunaka, ukhamaraki kuka phawatanaka.
Ukharuwa qunt’asipta, uñkatwa waxranakapa, nayra t’uxintata jan suma uñtiri ajanupa. Ukhamakinawa uka wali uñt’ata Tiyuxa. Azurduyaxa apsunawa mä quemapecho, umt’anawa mawk’a, ukat past’ayitu. Umantwa mawk’a ukatxa niyapiniwa thusarpayta. Kimspachaniwa kuka akullipxäna. Ajanunakpaxa kuka janch’mpi phuqha phüqha. Waxt’apxitu, ukat katuqasiktwa jan kulirasipxañpataki: akulliñ munayatwa Azurduyana utapana ukatxa janiwa kunsa amuykti. Yatiñawa pijchañaxa, ukhamata apsuñataki uka muxsapa ukhamaraki ukhama tunuptayiripa.
Ukhama manqhinkaña asxarayiri suyaykakitanawa, ukatxa mä miniruwa qallanti parlaña mä jukiyaña luriri jaqita, ukasti wali munañanitapawa jukiyañampiwa jiqhatatana qamiriptaña, sarxatanawa irnaqañata, familia jaytasa, Orururu qamiri. Ukataqi qulqimpixa jiqhatatanawa mä jach’a empresa de transporte. Walikipinwa irnaqatäna ukampi mä aruminthkama ukanwa sisxapxatayna mä flutawa jan sartxiti sasa. Mikanikunakaxa uñjapxatanawa muturapa ukaxa walikiskiwa sapxataynawa. Jumanakaxa jan wakiskiriptawa sasinwa miniruxa kuliratäna, nayapachpawa arriglaxa sasina. Flota manqhiruwa mantatayna, ukasti mayakwa unxtawiyatäna ukatxa katjawiyatayna. Uka flutaxa Tiyu sutininawa.
– Ukhamawa – siwa Azurduyaxa Tiyuru uñkatasa – uka Tiyumpixa janiwa anatañakiti. ¿janichä’
Amukipxanäwa, niyasa Tiyuxa jupanakaru kunsa siskaspa ukhama. Nayaxa ukhamarakiwa jiqhatasiyata sustjata. Phisqhanipxayatwa khithinakatixa ukankapxayata, maynin sutipxaru umt’asa, wali jayani wiñaya wirapataki.
Niyakiwa jaytañayata uka distrito. Ukhama jan wali parlañanakaxa asxarayitanwa nayaru.
– Yatichiri – situwa Azurduyaxa mayaki -. Nayaxa muntwa jumañama wawaxana ichutatapa.
– Iyawa – sistwa, jan kamacht’asisa -. Ukhamampi unristaxa.
Ukawa taqikunäna, ukhamwa amuyusta. Luisaxa niya mä paqalqu phaxsinipachanawa. Wali suma ichutataristaya. Sariristaya uka siman thiyaxa Orururu, wawa isi althapiri. Azulampi rusadampi, kunamata.
Qhumantasipta Azurduyampi ukhamaraki umantapta puriniri wawana sutipxaru. ¿janitisti wakiskirikaspastï, Azurduyaru parlañataki Luisaru nuwatapatä? Amuyañanawa wawa tuqita. Inasa ukaxa juparu iyaw saychispa. Janiwa parlañmunkti. Azurduyaxa janiwa wali amuykaspati nayatuqita.
Ukanpinwa umanta quemapecho wali ganasani, qallta ichutataxa sutxaru. Jiwt’ayastwa lamparaxa ukataxa kusistwa kuñt’asa kuluradu chistinaka Tiyuru. Irpsunipxituwa qatatkami.
Qhiphata yatta Tiyuxa phisqha tunka mitrunkiritapa mantañata, ukhat niyapini ch’amakhaxa qalltatana. Azurduyaxa janiw uñjaykitututi mantkasinxa. Ukatxa muyuyitutuwa ukhama jaya mina saraña p’iyanaka. Niyakiwa juyphi pachaxä jak’asinina, nayaxa sayatwa thayjituwa sasina, jichhaxa yatiyatwa jani uñjataxata thaya. Kunarsatixa sarnaqayata distrito qalat lurata kallinakama, wayrt’aninawa sinti amparanakaxaxa tunukipayitana, ukhamaraki pakjtayirjama ch’uñt’at jinchunakaxä. Awkitaykaxä apanipxitu mä estufa junt’uttayasiñataki thaya arumanakana. Tataxä qilqt’atanawa mä larkaña uka encomiendana “Patria luriritaki, k’umara. Umantasim mä quemapecho aka awkina sutipxaru, khithitix yati taqini jutiri aka wiraru niya tumba thiyaru, ukatxa uka wirapanxa uñt’awiyi kunamsa pä kastata ch’ama jiwjayasiña: sumjata ukhamaraki jank’aki”.
Uraspa alwanakaxa yatiqir wawanakaxa janiwa tunkarusa puripkanti; janiw juchanchkayatti chhaqhirinakaru. Uka llanta wiskhunakaxa janiwa jark’anti kayunakapa; uka wayita isinakapaxa juk’aki uka iskuylana, kawkintixa thayaxa junthaptanina arumanakaxa, puriñsatakixa sintixanwa. Istufaxä apayata iskuyla utaru, janiw junt’uttaykanti, ñakakinawa kayuxataki ukxaru wawanaka uñch’ukrañpataki, kunsasasa. Jakhuyatwa urunaka yatichaña tukusxañpataki; ukat sarxirista vacacioniri Cochabambaru.
Azurduyaxa ukhamakipininawa sapuru, lip’ichit lurata wantisaninawa uñaqasiñataki. Janiw juk’ampi kuns munkti sanawa, quemapechu ukawa junt’uchitu suma. Saranawa minaru wali alwa sapuru, uraspanakaxa camionaru yaqha minirunakampi, urapastï ingiñirunakampi autupampi, yaqhipa urusti sapaki kayuki. Luisaxa niya paqalqu, jan ukasti kimsa qalqu phaxsimpixanawa ukhampacha luraskakinawa jurnala, wawanaka ant’ata ukhamaraki utana lurañanaka. ¿kamachansä jan jaqusxañatakï? Niyasa sayt’anawa niya mä phaxsi nuwañata. Inasa Azurduyaxa tantiyaschina warmiparu ukch’a puraka usurjaqitapa uñjasina, jach’a muruq’u.
Mä sabadu arumaxa, sarxayatwa utaxaru Azurduyampi umawisa. Ikhatatwa mä pä hora. Samkayatwa niyasa Azurduyaxa warmipampi jalantawikaspa mä warankharu ukhamankasinxa jilt’ata wararipchispa uywjama. Uñatatasta: wararinakaxa jak’asinaxatanawa; ukataqitapaxa niya samkampi chiqampi jikthaptayatanäwa. Kulirtwa Azurduyataki. Gramputa, sasina, Tiyu maypana.
Azurduyanawa, ajanusa sustuki.
– ¡Yatichiri , yatichiri! ¡kunas paspacha Susiyaxaru!
Sartwa t’ijtampi qhiphaparu utap tuqiru. Kunarsatix puripkta utaparu, jiqhataptwa Luisaru ikiñana. Wararina ukhamaraki miqhana usuñampi. Mä usuyiri mamawa purakparu uñxatatana, yanapäna. Azurduyaxa wawanakpampi llakt’atawa uñch’ukrapxana ukhama usutaru. Ikiñanakaxa wilararanawa.
Minutunakaxa past’awiyanawa. Luisaxa chhaqtawixanawa, Azurduyasti sarnaqanawa maysat maysaru; mayni jisk’a wawapaxa jachanawa mä manta pataru qunt’ata. Uka usuyiri warmixa apsunawa purakap manqhata, mä wilarara muruq’uki, ukatxa jaqtanawa ikiñ larunkiri waldiru.
– Jiwatawa sasina – chiqt’ana – jupaxa jaktxaniwa.
Azurduyaxa niyapiniwa nuwaña munana usiyiri warmiru. Ampar puñusa ayt’ata, ukatxa sullu apsuna waldita; ikiñampiwa llawuntana ukat uñtanitu.
– Yatichir, kumpañt’ita.
Aptawima mä pala pikutampi apkatata mä pirqana, mistuniwaptwa utata. Thayjituwa ajanuta. Azurduyaxa saranawa chiqapa jank’aki. Niya pä alwa uranawa.
Saraptwa amuki: llakikt’asisaki, ukxaruxa ist’asinawa Azurduyan sartatapa butasapampi mantawiyapxayata ch’usa callinaka. Awkitaykaxata amtasisa, kamsapxitaspasa kunarsatix kuñt’irista aka tuqita. Sawiyapsmawa, inasa tataxaxa amtaschispa munatapata jaqiru janirja tuqkasina.
Niyanawa munirixa jiqhataña; ukamata jan jiqhatasiñataki sapaki. Mantawiyaptwa mä kallima kupi tuqiru, mistuwiyaptwa mä qullu saraqaru ukat puripta patimaru. Azurduyaxa mantawiyiwa crusani tumbanakama jan kuna suma wakt’ata allintatanakama, ukatxa sayt’asiwa mä mulli quqa ch’iwiru, nayaxa uñch’ukiyatwa ñaka ukham sarirxa niya ch’amak arumanawa.
Mayituwa pikuta, ukatxa p’iysuwa, nayaxa katuyatwa sullun manta, niyapiniwa uñantañchjitu, inacha chiqapini uka manqhinkaski khithitixa mä uru jisk’a chikuspana tijnaqkiri jan inakt’iri iwijanakampi, mä waynitu jach’a nayranakani, thaqhaskiri kunamsa mistsna awkitaykapana distinupata miniruñäta, mä jaqi makatata susiaparu, wawanakapasa amuljata alkul umiritapata. Mä khathatiwa past’awiyitu.
Azurduyaxa tukuyiwa p’iysuña.
– Churita wawaxaru – art’itu.
Llawuriwa apsuñkama sullu, jamp’att’awiyiwa uka ajan jama wilarararu, wasitata llawuntawiyiwa pachpa mantaru, ukatxa uskuntiwa uka piyaru. Ukxaru pirsignasiwa ukatwa lampampi jank’aki lampxati.
Jiskt’ituwa janiti kuna sacrilegio lurkpachasna uka. Lurktana ukä ¿janitï mä kuraxa ukañkañkakpachä? ¿Sullunaka allintatatakixä, utjpachanti mä chaqaxa alaxpachanä jan ukastï t’aqhisiña luwaranä? ¿Jan ukasti mä mantaru llawuntasa jaqtañapachacha th’una willtawiru?
Jayp’unawa, kunat sipansa.
Azurduyaxa lampa churasinxa, qunt’asiwa tapt’at p’iya thiyaru. Apsusiwa mä quemapechu wutilla mä luna saku wulsillupata. Kunarsatixa churitu umt’astwa jan kijasisa.
Azurduyaxa qalltiwa parlaña Tiyumpi. Parlanawa jankunaki, sumjata, Tiyusa jupa jak’ankkaspa uka allintañana, uka jan wawapakipana.
– Iyaw sistwa munañamaru, ampsuma may mayisima, jan juk’ampi juchachistati akhama.
Amuki, p’iqi waytana Azurduyaxa, niyasa ist’kaspa mä iyaw sawi ukhama.
– Nayawa mä ganputa alkawitita, ukhamaraki suma jaqi. Sinti irnaqt’iri. Susiaxaru munasiri, ukhamaraki wawanakaxaru.
Wasitata waytana p’iqipa, ukhama uñjasinxa nayasa ukhamrak lurta.
– Yuspagara susiaxaru qhisphiykirisa, qhisphiyataya, ¿janichä?
Azurduyaxa amukixanawa ist’añataki Tiyuna iyaw sawipa. Inasa jan istkchinti, niyasa nayaxa istwa. Inasa wayrana khuyupachispana, jan ukasti alkul umantatapxta ukachi, nayaxa amtastwa ist’ata mä qhäna aru ukampinsa khathatkayiri: jisa masi. Ukarsaxa uthanawa sustjasiña ukhamaraki chuymaxaxa khathatinwa.
– Yuspagara, yuspagara – sistwa, mä akatjama -. Walik ukhama amuytaxa, janiwa palkayatti sumpacha. Niyawa sumpacha mayisiwixtaxa, jan juk’ampi amp suma.
– Ya, ya, ya, kunas kamacht… -Amukima gramputa.
– Azurduyaxa uñkatituwa jan uñjirjama. Killt’astwa uraqi allsutakaru, ukatxa wawapa churawixta Tiyuru, ukatxa mayiwita Luisataki, ukhamaraki jupataki, wawanakpataki.
Azurduyaxa suma uñch’ukinitana ukatxa nayaxa janiwa amukt’aña munkayatti. Amparanakaxä apthapisina alaxpacharu uñta, kunamatixa yatichawapxitu risaña salisianunakaxa Cochabambana, ukat mayta Tiyuru mara tukupañkama walik mistupxirista. Chiqapiniwa wiraru jutañana niya tumba thiyaru. Niyasa janiwa jan chiqantixa uthanawa kunaymana distinu, mä ukanxa maynixa janiwa jiwkanti janira purakata mistusina, janiwa jiwkanti wawa, janiwa jiwkanti wayna achila ajanuni, jiwanawa kunarsatix jiwañakchi ukarsa, suma ikt’atata, suma churata uka yaqha munduru uthistu chuyma manqhisana. Maytwa Tiyuru ukham distinu churapxitaspa.
Utanakakaru kutinkasinxa niyawa willjtanina.
Fuente: Editorial Nuevo Milenio
